ترکیب زمین و آسمان / گزارش نمایش «دیده‌بان» در کانون فیلم خانه سینما

در ابتدای نشست نقد و بررسی این فیلم تحسین‌شده که خسرو دهقان و جبار آذین به عنوان منتقدان مهمان در آن حضور داشتند، ناصر صفاریان، دبیر کانون فیلم خانه سینما ضمن روایت حاشیه‌هایی از تولید «دیده‌بان» که به گفته‌ی او «بخشی از نگاه خاص مدیران سینما» در آن سال‌ها را به نمایش می‌گذارد گفت: «ابراهیم حاتمی‌کیا چند سال قبل از این، «هویت» را نوشته و کارگردانی کرده بود اما آن فیلم چه به لحاظ تکنیکی و چه از نظر محتوا به قدری متفاوت با آثار بعدی این فیلم‌ساز است که خیلی‌ها از جمله خود او ترجیح می‌دهند «دیده‌بان» را به عنوان نخستین اثر کارنامه‌اش تلقی کنند.»

وی سپس با اشاره به نقش تاثیرگذار خسرو دهقان در کشف ابراهیم حاتمی‌کیا به عنوان یک استعداد نوظهور در سینمای آن سال‌ها گفت: «اغلب مخاطبان مطبوعات یادشان هست زمانی که هنوز هیچ‌کس این فیلم‌ساز را نمی‌شناخت، ایشان در مقاله‌ای به این موضوع اشاره و حاتمی‌کیا را به عنوان یکی از هنرمندان بزرگ آینده معرفی کرد.»

صفاریان در ادامه‌ی صحبت‌های خود با اشاره به «دیده‌بان» به عنوان «یکی از شاخص‌ترین فیلم‌های سینمای ایران در حوزه‌ی دفاع مقدس» گفت: «این فیلم برخلاف تصور رایجی که در آن سال‌ها نسبت به برخورد سرد و بی‌تفاوت جشنواره‌های جهانی با فیلم‌های جنگی وجود داشت، نخستین فیلم در این حوزه بود که در جشنواره‌های بین‌المللی مورد توجه و تحسین قرار گرفت.»

بخش بعدی جلسه به صحبت‌های خسرو دهقان اختصاص داشت. این منتقد سینما با اشاره به تاثیر ریشه‌های فعالیت حاتمی‌کیا بر دنیای ذهنی و فیلم‌های او گفت: «نخستین‌بار که با اثری از ابراهیم حاتمی‌کیا مواجه شدم زمانی بود که برای تماشای فیلم به یکی از دوره‌های آغازین جشنواره‌ی فیلم فجر رفته بودم و خیلی اتفاقی به تماشای «هویت» نشستم که نخستین فیلم اوست.»

وی گفت: «آن‌چه که باعث شد تماشای این فیلم در ذهنم تاثیرگذار جلوه کند صداقت شفاف و قابل تحسینی بود که در «هویت» وجود داشت و باعث شد فیلم بعدی حاتمی‌کیا یعنی «دیده‌بان» را با دقت و جدیت بیش‌تری دنبال کنم. فیلمی که وقتی موفق به تماشای آن شدم، در یادداشتی به استعداد سازنده‌اش اشاره کرده و خوش‌بختانه پیش از سایرین او را هنرمندی معرفی کردم که آینده‌ی درخشانی خواهد داشت.»

جبار آذین نیز ضمن تاکید بر خاطره‌انگیز بودن تماشای «دیده‌بان» پس از سال‌ها، به کیفیت چشم‌گیر نسخه‌ی ترمیم شده‌ی این فیلم اشاره کرد و افزود: «در طول سال‌های گذشته بارها درباره‌ی ابراهیم حاتمی‌کیا و «دیده‌بان» گفته و نوشته شده است. سال‌هایی که اغلب با جبهه‌گیری نسبت به فیلم‌های این‌گونه فیلم‌سازان گذشت اما آن‌چه که باعث ایجاد تمایز میان فیلم‌های این فیلم‌ساز و سایر فیلم‌سازان هم‌دوره‌‌اش شد، تفاوت در نوع و کیفیت سینماگری او نسبت به بعضی از فیلم‌سازان حوزه‌ی جنگ بود.

 وی گفت: «در حقیقت مهم‌ترین نکته‌ای که باعث گشوده شدن دریچه‌ی تازه‌ای رو به سینمای دفاع مقدس شد واقع‌گرایی ویژه‌ی حاتمی‌کیا نسبت به شخصیت‌ها و وقایع دوران دفاع مقدس بود. دریچه‌ای که باعث شد سایر فیلم‌سازانی که به هر شکل تمایل به ساخت یا همکاری در تولید آثار جنگی داشتند فیلم‌های خود را متناسب با مختصات جنگی که در کشور به وقوع پیوست شکل دادند. ویژگی خاصی که باعث شکل‌گیری سینمای دفاع مقدس شد.»

آذین سپس مهم‌ترین وجه تمایز فیلم‌های ابراهیم حاتمی‌کیا و برخی فیلم‌سازان هم‌ردیف او را پرهیز از تقلید نسبت به فیلم‌های اکشن و هالیوودی دانست و افزود: «حوادث و قهرمان‌پروری‌هایی که در آن نوع فیلم‌ها رواج داشت، با واقعیت‌هایی که در جبهه‌های جنگ ایران و عراق رخ می‌داد چندان تطابق نداشت. البته در جبهه‌های ما نیز جنگ و حادثه در بالاترین شکل خود وجود داشت اما آن‌چه که باعث جدا شدن سینمای دفاع مقدس ایران از سینمای جنگی دنیا می‌شد اضافه شدن عنصری بود که در بعضی فرهنگ‌ها وجود داشت. عنصری که از ترکیب زمین و آسمان به وجود آمده و باعث شده بود جنگیدن سربازان ایرانی به‌خاطر خدا و فدا کردن جان خود در راه میهن، یک نکته‌ی متمایز با فیلم‌های هالیوودی باشد.»

وی هم‌چنین با اشاره به فراز و فرودهای کارنامه‌ی ابراهیم حاتمی‌کیا گفت: «به‌هرحال باید پذیرفت فیلم‌های «دیده‌بان» و «مهاجر» از ساخته‌های او آثاری هستند که در دهه‌ی شصت باعث پایه‌ریزیِ گونه یا ژانر سینمای دفاع مقدس شدند.»

در ادامه‌ی جلسه، ناصر صفاریان نیز حضور «فرهنگ ایرانی در جبهه‌های نبرد علیه دشمن» را از جمله ویژگی‌های این نوع فیلم‌ها برشمرد و افزود: «شخصیت محوری فیلم «دیده‌بان» برخلاف آثار قهرمان‌پرورانه‌ی این نوع سینما با مقوله‌ی ترس از مرگ روبه‌رو است و این یکی از ویژگی‌هایی است که این فیلم را از سایر آثار هم‌دوره‌ی خود متمایز می‌کند.»

وی گفت: «در این فیلم شاهد آن هستیم که این شخصیت بر اساس سیر عرفانی، پذیرای مرگ می‌شود و در پایان، گرای منطقه‌ی حضور خود را می‌دهد تا جان سایر هم‌رزمانش در امان بماند.»

خسرو دهقان نیز «سینمای دفاع مقدس» را «تنها ژانر قابل بحث سینمای ایران» دانست و افزود: «واقعیت این است که ما شروع‌کننده‌ی جنگ نبودیم. فقط دفاع کردیم و این نکته به تدریج وارد فرهنگ ما و سپس واژگان سینمای ایران شد.»

وی در بخش دیگری از صحبت‌های خود با اشاره به استقبال عمومی جشنواره‌های جهانی از فیلم‌های ایرانی گفت: «سینمای امروز ایران حاصل فعالیت جوانانی است که در دهه‌های اخیر کوشش کردند تا فیلم‌های خوب و درخشان بسازند. فیلم‌هایی که در بخشی از آن‌ها عنصر صداقت دیده می‌شود و به همین خاطر تاثیرگذار و دلی از کار درمی‌آیند.»

دهقان سپس به کارنامه‌ی فیلم‌سازی حاتمی‌کیا اشاره کرد و گفت: «منحنی کارنامه‌ی او از صفر به صد نمی‌رسد و از فراز و فرود بسیاری برخوردار است. اما در مجموع، فیلم «دیده‌بان» محصولی از خواسته‌های قلبی اوست و به همین خاطر هنوز و پس از گذشت این همه سال جواب می‌دهد و در یاد ماندنی است.»

بخش پایانی این جلسه‌ی نقد و بررسی به جمع‌بندی صحبت‌های منتقدان مهمان برنامه اختصاص داشت. در این بخش از برنامه، خسرو دهقان با اشاره به «رفاقت» به عنوان «تم اصلی اغلب فیلم‌های حاتمی‌کیا» گفت: «او در این فیلم‌ها نگران ضربه خوردن به بچه‌محل‌ها و دوستان نزدیکی است که با آن‌ها بزرگ شده است. دوستانی که قهرمان‌های فیلم‌های او را تشکیل داده‌اند.»

جبار آذین نیز در این بخش با اشاره به «لزوم چیدمان درست در ساختار فیلم‌های تاثیرگذار» گفت: «چیزی که در سینمای سال‌های اخیر ایران و حتی جهان فاجعه‌آمیز جلوه‌ می‌کند غیبت پررنگ عنصر شخصیت‌پردازی است. آدم‌هایی که بیش از آن که شخصیت باشند تیپ هستند. تیپ‌هایی که تعدادی از آن‌ها در فیلم «دیده‌بان» نیز حضور دارند.»

چیزی که در این نوع آثار می‌بینیم شامل پردازش بخشی از ویژگی‌ها و خصوصیت‌هایی در میان آدم‌هاست که قابل مشاهده و تصویر کردن است. در حالی که سینما اغلب به درون و باطن آن‌ها نزدیک نشده و آن بخش از وجود آن‌ها را نادیده می‌گیرد.»