در ابتدای این جلسه که با حضور منتقدان مهمان، محمد تهامی‌نژاد و رضا درستکار برگزار شد، ناصر صفاریان، دبیر کانون فیلم خانه سینما با اشاره به این که فیلم مورد بحث در سی‌ام آذرماه 1345 و به شکل عجیبی هم‌زمان با ماه مبارک رمضان به نمایش گذاشته شده گفت: «نمایش «خانه‌ی خدا» در بیش از ده سینمای تهران باعث شده بود کسانی که حتی کم‌ترین علاقه‌ای به سینما نداشتند برای تماشای این فیلم به سالن‌های نمایش‌دهنده‌ی آن قدم بگذارند.» وی گفت: «اکران گسترده‌ی «خانه‌ی خدا» که به غیر از تهران، در حدود هشت شهر بزرگ ایران نیز در جریان بود بخش عمده‌ای از افراد مذهبی این شهرها را به خود جلب کرد و جالب این که در شرایط متفاوتی که برای نمایش عمومی این فیلم در نظر گرفته شد، برخلاف رسم آن سال‌ها سرود شاهنشاهی در ابتدای فیلم پخش نشد و برای رعایت حال افراد مذهبی، عکس‌هایی که در سالن انتظار سینماها به نمایش برنامه‌ی آینده اختصاص داشت نیز جمع‌‌آوری شد.»
صفاریان افزود: «فیلم «خانه‌ی خدا» را می‌توان یکی از نخستین مستندهای ایرانی دانست که به اکران عمومی راه پیدا کرده و با فروش قابل توجهی هم روبه‌رو شده است.»
در ادامه‌ی جلسه، محمد تهامی‌نژاد درباره‌ی نحوه‌ی ساخته شدن این مستند سینمایی گفت: «فیلم «خانه‌ی خدا» در سال 1345 و با علاقه و احترام فراوان ساخته شده است. زمانی که دوران جدیدی در سینمای مستند آغاز شده بود. در حقیقت می‌توان گفت این فیلم به دلیل احترام به واقعیت و نوع پژوهشی که در ساخت آن انجام شده از جایگاه متمایزی در سینمای ایران برخوردار است.»
وی گفت: «از زمان تولید «خانه‌ی خدا» تا کنون همواره این پرسش مطرح شده که کارگردان این فیلم چه کسی بوده و این در حالی است که در تیتراژ فیلم، از اشاره‌ی مستقیم به این عنوان پرهیز شده و تهیه‌کننده (استودیو ایران‌فیلم که محل فعلی خانه سینماست) ترجیح داده هیچ اسمی از کارگردان نباشد.»
تهامی‌نژاد افزود: «سال‌ها قبل، جلال مقدم در گفت‌وگویی که با مجله‌ی «نگین» داشت گفته بود این فیلم کارگردان مشخصی نداشته و به همین دلیل نام کسی در تیتراژ قید نشده است. اما نکته این‌جاست که در نسخه‌ی ویدئویی این فیلم و در تیتراژ انگلیسی آن که سال‌ها قبل در آمریکا توزیع شد نام ابوالقاسم رضایی به عنوان کارگردان و جلال مقدم به عنوان مشاور تهیه‌کننده قید شده است.»
وی افزود: «در نامه‌ای که در حاشیه‌ی یکی از نمایش‌های محدود این فیلم (در خانه‌ی شهریاران جوان) توسط زنده‌یاد نعمت حقیقی فرستاده شد نیز به صراحت به این نکته تاکید و اشاره شده بود که فیلم «خانه‌ی خدا» متعلق به ابوالقاسم رضایی و ساخته‌ی اوست.»
وی گفت: «در بخشی از آن نامه آمده بود: گلستان، تدوینگر فیلم نبود بلکه گفتار فیلم را نوشت. البته فیلم تمام شده را دید، به تدوین ایراداتی گرفت و کار کرد؛ ولی گفتار فیلم را دوباره نوشت. طوری که «گلستانی» نباشد. همان‌طور که گفته شد، محمود سعادت و حمزه رحمانی رسماً نویسنده‌ی گفتار این فیلم هستند.»
تهامی‌نژاد گفت: «امیدوارم روزی خانواده‌ی مرحوم نعمت حقیقی این نامه را منتشر کنند تا از ابهام‌هایی که پیرامون نحوه‌ی ساخت این فیلم و تفکیک وظایف سازندگان آن وجود دارد کاسته شود.»
وی افزود: «البته به گمان من ساخت این نوع فیلم‌ها اساساً بین کارگردان، تهیه‌کننده و فیلم‌بردارها مشترک است. چنان که مرحوم نعمت حقیقی در گفت‌وگویی گفته بود این فیلم کارگردان خاصی نداشته و چهار فیلم‌بردار این فیلم در مکان‌های مختلف به کار مشغول بوده‌اند. در حقیقت می‌توان گفت در این فیلم با پدیده‌ی فیلم‌بردار/ کارگردان مواجهیم که در ساختار آن نیز نمود دارد.»
وی هم‌چنین پژوهشی که درباره‌ی مناسک حج انجام شده را مهم‌ترین ویژگی این فیلم برشمرد و افزود: «این پژوهش ظاهراً دو مرحله داشته و یک مرحله‌ی آن سر صحنه و توسط فیلم‌برداران فیلم انجام شده که در نهایت، گفتار متن فیلم را شکل داده است.»
بخش بعدی جلسه به صحبت‌های رضا درستکار اختصاص داشت. این منتقد در ابتدای صحبت‌های خود ضمن تشکر از فعالیت‌های فیلمخانهی ملی ایران در ترمیم و بازسازی فیلم‌های ارزنده‌ی تاریخ سینمای ایران گفت: «مستند «خانه‌ی خدا» فیلم نفیس و بسیار باارزشی است که درباره‌ی مناسک حج ساخته شده است.»
وی افزود: «این فیلم حاصل ذوق سینمایی کسانی است که با دشواری‌های سال‌های دور قدم به سرزمین وحی گذاشته‌اند و آن‌چه که در نفس زیارت وجود دارد را به نمایش گذاشته‌اند. از این زاویه می‌توان گفت «خانه‌ی خدا» فیلم بی‌جهتی است و خوش‌بختانه یک‌سویه‌نگر نیست.»
درستکار سپس درباره‌ی عدم اشاره به نام کارگردان در تیتراژ این فیلم گفت: «ظاهراً یکی از دلایل این اتفاق، حمله‌ی فیزیکی یکی از افراد تندرو به مرحوم ابوالقاسم رضایی (تهیه‌کننده) بوده که او را از صرافت اشاره به نام کارگردان در تیتراژِ این فیلم انداخته و این نکته، مشابه برخورد فیزیکیِ مشابهی است که سال‌ها قبل با مرحوم عزت‌الله وثوق، بازیگر نقش حاج‌جبار در فیلم «شب‌نشینی در جهنم» شده و باعث شده بود او قدرت تکلم خود را از دست بدهد.»
وی افزود: «در برخی منابع، از زنده‌یاد جلال مقدم به عنوان کارگردان این فیلم یاد شده اما واقعیت این است که نه تنها خود او نیز (در گفت‌وگوهایش) این نکته را تایید نکرده بلکه فیلم مورد بحث نشان می‌دهد که «خانه‌ی خدا» هم هیچ ربطی به حال و هوای کارهای قبلی او نداشته است.»
درستکار سپس گفت: «اگر از نگاه تاویلی به «خانه‌ی خدا» نگاه کنیم درمی‌یابیم کارگردان اصلی این فیلم همان پروردگار قادر و توانایی است که اعضای تولید این فیلم را به مکه و مدینه دعوت کرده و سپس آن‌ها را بازگردانده است. احتمالاً به همین خاطر در تیتراژ، عناوین شغلی به شکلی که امروز مرسوم است با جزییات تفکیک نشده و به همین شکل فعلی آمده است.»
وی افزود: «ارزش فیلم «خانه‌ی خدا» زمانی نمایان‌تر می‌شود که آن را با سینمای دستکاری شده و قلابیِ امروز مقایسه کنیم. سینمای ظاهراً مطلوب مدیران فعلی که زیبایی‌شناسیِ فعال و شور و شوق فیلم‌هایی نظیر «خانه‌ی خدا» در آن جایی ندارد.»
درستکار گفت: «اگر دفعات بسیار محدودی که حاجی‌ها رو به دوربین نگاه می‌کنند را کنار بگذاریم، باید پذیرفت حضور دوربین در این فیلم، اصلاً محسوس نبوده است.»
وی سپس در پاسخ به نکته‌ی مطرح شده از سوی ناصر صفاریان (دبیر کانون فیلم) که «خانه‌ی خدا» را «محصول مرحله‌ی تدوین» می‌دانست گفت: «با وجود این که در برخی منابع، از ابراهیم گلستان به‌عنوان تدوینگر این فیلم نام برده شده اما به نظر می‌رسد راف‌کات اولیه‌ی این فیلم توسط زنده‌یاد جلال مقدم انجام شده است. فیلم‌سازی که در آن دوران و در همین مکان (استودیو ایران‌فیلم) فیلم‌های تبلیغاتی می‌ساخت و با مرحوم ابوالقاسم رضایی نیز رابطه‌ی دوستانه و صمیمانه‌ای داشت.»
درستکار افزود: «متاسفانه در این زمینه سندی وجود ندارد اما از آن‌جا که در زمان تولید «خانه‌ی خدا» مرحوم جلال مقدم در حال دورخیز برای ورود به عرصه‌ی سینمای حرفه‌ای بود احساسم این است که او دست‌کم در تدوین اولیه‌ی این فیلم نقش موثری داشته است.»
محمد تهامی‌نژاد نیز در ادامه‌ی این نکته گفت: «فیلم «خانه‌ی خدا» در طبقه‌ی بالای همین‌جا (خانه سینما) تدوین می‌شد و من یادم هست مرحوم مهدی رجاییان و ابوالقاسم رضایی در اتاق‌های بالا به کار تدوین فیلم‌های مختلف مشغول بودند.»
وی افزود: «تصور من هم این است که احتمالاً تدوین این فیلم با مشارکت ابوالقاسم رضایی و جلال مقدم انجام شده است. اما از آن‌جا که بین ابراهیم گلستان و ابوالقاسم رضایی رابطه‌ی دوستانه‌ای وجود داشته، گلستان در این زمینه به او مشاوره‌هایی داده است. با این حال متاسفانه خود فیلم چنین اطلاعاتی را در اختیار تماشاگر قرار نمی‌دهد.»
تهامی‌نژاد هم‌چنین گفت: «در «خانه‌ی خدا» لحظات تدوینی خیلی خوبی وجود دارد. به‌خصوص در بخش‌های پایانی فیلم که در منا می‌گذرد و سکوت معنادار این لحظات به صحنه‌های نماز در داخل صحن مکه برش خورده است.»
وی افزود: «خود این نکته نشان می‌دهد سازندگان این فیلم از بیرون به موضوع نگاه نکرده‌اند و از درون به آن توجه کرده‌اند. به همین خاطر در تیتراژ آغاز «خانه‌ی خدا» از دست‌اندرکاران حاضر در صحنه‌ی تولید این فیلم با عنوان حاجی (زائرِ خانه‌ی خدا) یاد شده است.»
رضا درستکار نیز ضمن تایید ویژگی‌های تدوین این فیلم گفت: «مستند «خانه‌ی خدا» نخستین فیلم حرفه‌ای در سراسر جهان است که در آن به مناسک حج پرداخته شده است.»
وی گفت: «ظاهراً این فیلم به هشتاد و دو کشور فروخته شده و از این نظر می‌توان گفت «خانه‌ی خدا» تولید بسیار سودآوری بوده است.»
در ادامه‌ی جلسه، محمد تهامی‌نژاد «ثبت وضعیت مدیریت حج در سال 1345 و در این فیلم» را «مهم‌ترین ویژگی فیلم از نظر انسان‌شناسی» برشمرد و افزود: «در طی سال‌های گذشته تغییرات فراوانی در محیط شهری مکه و مدینه رخ داده که با مقایسه‌ی این فیلم و مستندهایی که در سال‌های اخیر در سرزمین وحی تصویربرداری شده‌اند می‌توان به آن‌ها دست پیدا کرد.»
وی سپس با اشاره به «ثبت تصویر گورستان بقیع» به عنوان «یک سند تاریخی» در این فیلم گفت: «در حقیقت می‌توان گفت «خانه‌ی خدا» ثبت کننده‌ی وضعیتی است که جلال آل‌احمد در کتاب معروف «خسی در میقات» با نگاهی انتقادی آن را مورد بررسی قرار داده و به صراحت اعلام کرده چنین وضعی را مناسب جهان اسلام نمی‌داند.»
تهامی‌نژاد افزود: «این فیلم در برخی لحظات خود رویکردی شبیه مستندهای شهری پیدا کرده و به شیوه‌ی دوربین روی دست، وضعیت نابه‌سامان حج و حجاج در آن سال‌ها را مورد بررسی قرار داده است.»
صحبت‌های فرامرز بیگلو (از دست‌اندرکاران لابراتوار سینمای آریا) از حاشیه‌های جذاب این جلسه‌ی نقد و بررسی بود. بیگلو که در مرحله‌ی ترمیم و بازسازی نسخه‌ی دیجیتالی «خانه‌ی خدا» حضور داشته درباره‌ی احتمال کوتاه شدن فیلم گفت: «مدت زمان نسخه‌ای که از «خانه‌ی خدا» در فیلمخانهی ملی ایران وجود داشت، با نسخه‌ی به نمایش درآمده‌ی فعلی هیچ فرقی نداشت و پنج حلقه‌ی دوهزار فیتی بود.»
وی صحنه‌های شب در «خانه‌ی خدا» را یکی از چالش‌های مرمت و بازسازی این فیلم عنوان کرد و افزود: «حفظ کردن بافت اصلی تصویر یکی از مهم‌ترین عناصر ترمیم فیلم‌هاست و این در حالی است که در صحنه‌هایی که در این فیلم وجود دارد و در شب فیلم‌برداری شده نورهایی وجود داشت که باید حفظ می‌شد. می‌شد تصویر را زیباتر کرد اما سندیت آن را از بین می‌برد و به همین خاطر ما به اصل اثر وفادار ماندیم و به دانه‌دار بودن نماهای فیلم در آن بخش‌ها رضایت دادیم.»
بخش پایانی این جلسه‌ی نقد و بررسی به جمع‌بندی صحبت‌های منتقدان مهمان اختصاص داشت. در این بخش، رضا درستکار ضمن اشاره به لحن شوخ‌طبع فیلم در برخی لحظات گفت: «اگر با نگاه امروز به برخی جزییات در مناسک ثبت شده در فیلم نگاه کنیم شاید برخی جزییات (مثلاً در عدم تمرکز و اجرای نماز برخی نمازگزاران) دارای اشکال باشد اما نکته این‌جاست که می‌توان گفت نمازهایی که در «خانه‌ی خدا» به ثبت رسیده دقیقاً به همین خاطر خالصانه و بی‌ریاست.»
وی گفت: «اگر از دریچه‌ی سینمایی به «خانه‌ی خدا» نگاه کنیم می‌توان گفت این فیلم یک سند باشکوه تصویری است. مستندی که یک فریم آن به تمام فیلم‌های بی‌ارزشی که در سال‌های اخیر روانه‌ی پرده‌ی سینماها شده می‌ارزد و از این نظر به باقیات و صالحات سازندگان آن تبدیل شده است.»
درستکار گفت: «ما می‌رویم و فیلم‌هایی از نوع «خانه‌ی خدا» خواهند ماند. فیلم مورد بحث، از این نظر اثر بسیار ارزشمندی است.»
محمد تهامی‌نژاد نیز در همین زمینه گفت: «باعث تاسف است که نگاتیوهای این فیلم وجود ندارد و نسخه‌ی فعلی از روی پزیتیوهای به‌جا مانده از آن ترمیم و بازسازی شده است.»
وی گفت: «در برخی منابع، از یک فرد هندی به عنوان تهیه‌کننده اصلی «خانه‌ی خدا» یاد شده در حالی که او فقط پخش‌کننده‌ی جهانی این فیلم بوده و نقشی در سرمایه‌گذاری آن نداشته است.»
