در این جلسه «نسیم پاک شیراز» استاد ارشد فیلم و مطالعات فارسی دانشگاه
ادینبورو ، «آنیس دوویکتور» دانشیار دانشگاه «سوربن» ، «لیا بلترامی»
مستندساز و مدیر جشنواره مذهب امروز ایتالیا ، «اشتفان فوئر» پژوهشگر
الهیات کاتولیک و سینما، سید حمید میرخندان استاد دانشگاه و پژوهشگر دین و
رسانه و احمدرضا معتمدی کارگردان و استاد دانشگاه و پژوهشگر فلسفه و فیلم
در این مراسم سخنرانی کردند. دکتر شهاب اسفندیاری استاد دانشگاه و مدیر
کمیته علمی و آموزشی جشنواره جهانی فجر نیز مدیریت این نشست را بر عهده
داشت.
در ابتدای این نشست، نسیم پاک شیراز به بیان هشت رویکرد نظری در مطالعات
دین و سینما پرداخت و گفت:«در رویکرد الهیاتی منتقد یا تحلیلگر با این فرض
که نویسنده یا کارگردان فیلم های دینی مفاهیم و نشانه های دینی را در فیلم
ها گنجانده است، صرفا به دنبال نمایان و آشکار کردن آنها است. البته فقط
فیلم های دینی نیستند که شامل نقد های الهیاتی می شوند. به عنوان مثال یکی
از منتقدان تحلیلی الهیاتی از فیلم «سرگیجه» هیچکاک ارائه کرده بود در
صورتی که فیلم او در ظاهر مذهبی نبود. دومین رویکرد که پاک شیراز به آن
اشاره کرد رویکرد اسطوره ای بود. وی گفت: رویکرد اسطوره ای یعنی اینکه بعضی
از فیلم ها چگونه مانند یک اسطوره عمل می کنند. از نظر آنها اسطوره وسیله
ای است که از طریق آن مذهب با مخاطبانش ارتباط بر قرار می کند. البته
رویکرد اسطوره ای دامنه مطالعات دینی را افزایش می دهد. منتقدان سینما را
کارخانه رویا می دانند. سینما تعداد زیادی از شخصیت های اسطوره ای را به
کار می گیرد و در رویداد های مختلف از جمله موضوع خیر و شر و بهشت و جهنم
استفاده می کند. مزیت فیلم های اسطوره ای این است که انسان ها را به
دنیاهایی دیگر خارج از فضایی که می شناسد می برد. این کارکرد شبیه دین است
که انسان را با دنیای دیگری آشنا می کند».
پاک شیراز در ادامه به تشریح رویکردهای ایدئولوژیک، تفسیرگرا، سینما به
مثابه دین، مخاطب گرا، مقدس نگاری، و فلسفی به مطالعات سینما و دین پرداخت و
گفت: هیچ یک از این رویکردها به تنهایی کامل و جامع نیست و برای هر فیلم و
هر نوع تحلیلی شاید لازم باشد از یک یا چند رویکرد نظری استفاده شود.
در ادامه این نشست «آنیس دوویکتور» استاد دانشگاه «سوربون» گفت: «در
ابتدا باید بگویم رساله دکترای دانشگاهی ام در رابطه با سینمای ایران بود.
در موضوع سینما و دین مقاله های مختلفی را خوانده ام و نوشته ام. اعتقاد و
امر استعلایی می تواند با نگاه دینی و غیر دینی بیان شود. به بیان دیگر می
توان این سئوال را مطرح کرد که بیان امر استعلایی در یک فیلم آیا لزوما به
امر دینی مرتبط است یا خیر؟ وقتی اثر سینمایی بتواند با ارائه موضوعات
زیبایی شناختی، افراد را با باطنشان پیوند بزند باعث شکل گیری نیروهای عشق و
نفرت و شکل گیری سینمای ناب خواهد شد. ایران اکنون یکی از کشور های دارای
ریشه و هویت خاص تصویری و بصری است. اگر به نقش برجسته های پرسپولیس دقت
کنید یا به مینیاتورهای دوره صفوی می توانید این موضوع را بهتر درک کنید.
تفکر شیعه که هم به ظاهر و هم باطن توجه ویژه ای دارد می تواند با سینما
نسبتی برقرار کند زیرا در سینما هم ما با باطن و باظاهر مواجه هستیم. با
امر پیدا و امر پنهان. سینماگران ایرانی تفاوت های زیادی با هم دارند. برخی
از آنها به تعالی و استعلا توجه ویژه ای داشتند هرچند شاید در ظاهر شبیه
هم نبودند. عباس کیارستمی مثال خوبی می تواند باشد و نیز سید مرتضی آوینی
که به باور من هر دو بیان استعلایی در سینما و مستند داشتند. البته
فیلمسازانی مثل مجید مجیدی و احمدرضا درویش نیز در حوزه ساخت فیلم های دینی
فعال بوده اند. فیلم و سریال های خلاقانه ای در حوزه دین در ایران ساخته
شده است، از امام علی تا مریم مقدس و مختارنامه. سینمای ایران در به تصویر
کشیدن روحانیون نیز موفق بوده است. در کتاب خانم پاک شیراز به خوبی این
موضوع تحلیل شده است».
«لیا بلترامی» مستند ساز و موسس جشنواره مذهب امروز درباره گرایش به
موضوع دین در ارتباط با سینما گفت: «چندین سال قبل تحت شرایطی خاص مجبور
شدم که یک معلول ذهنی را به فرزند خواندگی قبول کنم.آن روزها فیلمی را دیدم
که نوری را وارد زندگیم کرد. فیلمی درباره یک معلول ذهنی بود. آن فیلم
“اینجا چراغی روشن است” ساخته رضا میرکریمی بود. فیلمی معنوی از سینمای
ایران که باعث شد زندگی من تغییر کند. در دهه نود میلادی بحث های زیادی در
قبال سینمای دینی شکل گرفته بود. برخی اعتقاد داشتند خدا در سینما مرده
است. اما ما گفتیم که قصد داریم بگردیم به دنبال فیلم هایی که خدا در آن
ها نمرده است. و در سالهای اخیر دیدیم که در سینمای ایران خدا نمرده است.
در مدت زمان کوتاهی جشنواره ای برای فیلم های دینی و معنوی تشکیل دادیم.
اما چیزی که ما فهمیدیم این بود که نباید ادیان را با هم قاطی کنیم. هر
دینی هویت خاص خودش را دارد. اگر قرار بود پلی بین ادیان ایجاد کنیم باید
این پل ستون های قوی و محکمی داشته باشد. و این ستون ها همان هویت خاص هر
دین است. اگر من هویت خودم را به خوبی بشناسم دیگر نگرانی از ارتباط با
سایر مردم را نخواهم داشت».
«اشتفان فوئرنر» استاد رشته الهیات کاتولیک نیز در این مراسم از نهاد
کاتولیک و ارتباط آن با سینما گفت: «بعد از جنگ جهانی دوم بحران معنوی در
جامعه اروپا پدید آمده بود و حرکت هایی برای احیا روحیه و امید از طریق دین
شکل گرفت. سینما در این زمینه می توانست نقش مهمی ایفا کند. برای همین
برخی کلیساها در حوزه رسانه و سینما فعال شدند. البته سینما لازم نیست
مستقیما به دین بپردازد. دیروز فیلمی را در فستیوال فجر دیدم که تاثیر
بسزایی روی من گذاشت که درباره جنگ بود. این فیلم در رابطه با عشق و صلح
است که همه اینها به نوعی به مذهب نیز مربوط می شود. ارزشهای زیادی در این
فیلم وجود داشت. هیات داوری بین الادیان اکنون در فستیوال های مختلف حضور
پیدا می کنند که وظیفه آنها ترویج آیین و ارزشهای همه ادیان است. در
فستیوال کن هم این هیات هست که به دنبال فیلم هایی است که ارزشهای دینی را
به خوبی به تصویر می کشند. بسیاری از کسانی که در هیات داوری هستند تجربه
های فوق العاده ای در زمینه دین و ارزشها دارند. چیزی که مهم است به تصویر
کشیدن ارزشها است. عباس کیارستمی به این دلیل جوایز زیادی را کسب کرد که
زندگی و انسانیت را به خوبی در فیلم هایش به تصویر کشید. پس اصل اول در
فیلم های دینی به تصویر کشیدن ارزشها است».
حجت السلام حمید میرخندان نیز در این جلسه حضور پیدا کرد و درباره
مطالعات دینی در سینما گفت:«مطالعات دینی فیلم شامل بحث های فراوانی می
شود. بنابراین مطالعات فیلم در حوزه دین بسیاری از راهکارهای ساخت فیلم های
دینی را می آموزد. دو ویژگی مشترک در دین و سینما وجود دارد. هر دو برای
بهتر شدن زندگی بشر اقدام می کند. دین می تواند سینما را تکمیل کند.
مطالعات دینی در یک فیلم ویژگی خاص دارد که به موضوعات فیلم کاملا ارزشی
نگاه می کند. تاثیرات دین در مطالعات فیلم بسیار وسیع است. ما باید رویکرد
نظری بر اساس مبانی اسلامی تعریف کنیم تا بتوانیم به مطالعات دینی فیلم شکل
دهیم. که مهمتر است از مطالعه فیلم دینی. حرف از نظریه دینی فیلم زدن
کاملا ارزشمند است. باید در برابر تئوری های فیلم غربی بحث نظری انجام
دهیم. بحث این نیست که ما همه چیز را فلسفی کنیم اما در غرب همه چیز فلسفی
است. نظریه های فیلم تحت تاثیر مبانی فلسفی هستند. از هر نظریه ای برای
تحلیل دینی نمی توان استفاده کرد».
در انتهای این جلسه دکتر احمد رضا معتمدی سینماگر و استاد دانشگاه نیز
درباره هم اندیشی دین و سینما گفت:«آثار کارگردانان بزرگ دنیا بی ارتباط به
تحولات فلسفی زمان خودشان نیست. ژان لوک گدار فیلم شالوده شکن «از نفس
افتاده» را همان زمانی ساخت که شالوده شکنی در فلسفه هم رایج شده بود. ضعف
عمده سینمای ایران همین است که ما ساختار شکن نیستیم که این موضوع در
فضاهای آکادمیک ما نیز دیده می شود. ما یک کرسی جدی نظریه فیلم ندارم. اما
ما اکنون درباره فلسفه فیلم صحبت می کنیم که این به هیچ وجه درست نیست.
نگاه به فیلم دینی اکنون در جامعه ما پراکنده است و واحد نیست. ما باید
مطالعات دینی فیلم را به خوبی مطالعه کنیم. بحث فیلم و فلسفه را باید به
خوبی بشناسیم و آن را تشریح کنیم».
وی افزود: سینمای دینی باید واقعگرا باشد و از جادو و جلوه های ویژه
افسونگر بپرهیزد. ضمنا سینمای دینی باید ساختارگرا باشد. به صرف مضمون و
موضوع فیلمی دینی نمی شود.
آدرس سایت رسمی جشنواره جهانی Fajriff.com و پست الکترونیکی جشنواره Film@Fajriff.com است.
سی و پنجمین جشنواره جهانی فیلم فجر، ۸-۱ اردیبهشت ۱۳۹۶(۲۱ تا ۲۸ آوریل ۲۰۱۷) به دبیری رضا میرکریمی در تهران برگزار می شود.